البغال (کتاب)کتاب البغال از دیگر آثار جاحظ و درباره بغال ( قاطر ) و احوال این حیوان و به زبان عربی می باشد. ۱ - معرفی کتابجاحظ یکی از برجسته‌ترین مؤلفان آثار عربی در موضوعات مربوط به جانوران است، هر چند که وی در درجه اول ادیب محسوب می‌شود. علاقه او به جانور شناسی و اصولا تمایل او به علوم طبیعی ناشی از بستگی او به معتزله است که با الهیات خاص خود- که مبتنی بر حکمت طبیعی است- می‌کوشیدند با افکار مانوی و کیش آتش به مقابله برخیزند. اندیشه آشتی الهیات و حکمت طبیعی نقطه بنیادین جاحظ در آثارش به شمار می‌رود. جاحظ کتاب «البغال» را به منظور انضمام به کتاب الحیوان تالیف نمود به نحوی که بخشی از بخشهای آنرا تشکیل دهد اما به هر دلیل به این کار توفیق نیافت. وی در این کتاب بین علم و ادب ، جدی و شوخی، فلسفه و دین و لغت و کلام جمع می‌کند. در این کتاب از جهت علمی به توصیف طبیعت بغل ( قاطر ) و منافع آن پرداخته و قاطر را مرکب از الاغ و اسب معرفی می‌کند و معتقد است در بغل ویژگی‌های هر دو (الاغ و اسب) علی التساوی یافت می‌شود. جاحظ در این کتاب رویکردی انتقادی نیز نسبت به اخبار اتخاذ می‌کند که در خور اهمیت و توجه است. وی هیچ خبری را بدون امتحان و آزمایش و اطمینان از صحتش نمی‌پذیرد و شک را راهی برای رسیدن به تعیین می‌داند، از این رو اخبار را دقیقا نقادی می‌کند و بطور کلی نسبت به اخبار و راویان اخبار در زمان خودش قائل است که: راویان کذابی هستند که با دواعی و انگیزه‌های مختلف اعم از مذهبی، دینی و یا سیاسی اخباری را ساخته و یا تحریف می‌کنند. جاحظ متفکری اعتزالی است از این رو عقل را در همه امور حاکم می‌کند و جایگاهی میانه فیما بین فرقه‌های دینی و صحابه اتخاذ می‌کند. از جهت لغوی هم مباحث ارزشمندی در این کتاب مطرح می‌شود و اساسا وی به دنبال پی ریزی فلسفه لغت می‌باشد، از نظر ادبی نیز کتاب مشتمل بر اخبار و اشعار طنز آمیز است از آنرو که خود جاحظ نسبت به طنز علاقه شدیدی دارد. ۲ - معایب و نواقصنکتهای در این کتاب هست که به اعتبار و ارزش علمی آن خدشه وارد می‌کند و آن پراکندگی و بی نظمی موجود در کتاب است. این ایرادی است که بر دو کتاب مهم و بزرگ جاحظ، یعنی « الحیوان » و « البیان و التبیین » نیز وارد است. وی در موارد متعددی از کتاب «البغال» بحثهای استطرادی و خارج از موضوع را مطرح می‌کند. مثلا کتاب را با ذکر حرص و ولع اشراف نسبت به این نوع از حیوانات آغاز می‌کند و نام عده‌ای از اشراف را که این حیوان را بر سایر حیوانات (مرکب‌ها) ترجیح داده‌اند ذکر می‌کند نظیر روح بن عبد الملک بن مروان ، و عبد الرحمن بن عباس بن ربیعة بن الحارث بن عبد المطلب که به « رواض البغال » یعنی «مربی قاطرها شهرت یافته بود، و نیز پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و علی بن ابی طالب علیه‌السّلام و عثمان بن عفان و عایشه . جاحظ وقتی به یاد کرد عایشه و قاطری که بر آن برای آتش بین دو گروه از قریش سوار شد می‌رسد، به بررسی موضوعی که هیچ ارتباطی به بغال ندارد منحرف شده و از موضوع اصلی فاصله می‌گیرد و آن موضوع استطرادی گزارش اخبار و آنچه بر اخبار از ساختن و پرداختن عارض می‌شود و نیز یاد کرد دروغ پردازان و نیز راویان راستگو، می‌باشد. سپس به موضوع اصلی باز می‌گردد. ۳ - نسخه شناسیاین کتاب اولین بار در سال ۱۹۵۵ م توسط مستشرق فرانسوی شارل پلا در چاپخانه حلبی قاهره به چاپ رسید و بعد از گذشت ده سال عبد السلام هارون در ضمن «رسائل جاحظ» آنرا منتشر ساخت و مکتبه خانجی در قاهره چاپ آنرا بر عهده گرفت. کتاب موجود در قطع وزیری توسط «دار و مکتبة الهلال للطباعة و النشر» برای دومین بار در سال ۱۹۹۷ م به زیور طبع آراسته شد. این کتاب مشتمل بر یک مقدمه و ۱۱ باب است. [۵]
تاریخ نگارش عربی، فؤاد سزگین، ج۳، ص۵۱۳.
۴ - منابع۱. مقدمه کتاب،دکتر علی بوملحمه . ۲. تاریخ نگارش عربی فؤاد سزگین. ۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار كتابخانه تراث، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |